SUDAN

 

Sudan

Waa mid kamid ah,  kuwa oogu  baaxada weyn dunida.
Halka uu Africa  kaka jiro 3
Wadan ku suntan xadaarad,
Iyo ilbaxnimooyin qadiimi ah.
Walina ladaalaa dacayo ,
Rabshado afgambi  iyo  gacdoon shacbeed.
Lehna qeyraad dabiici ah,
Sida dirta. Xoolaha.beeraha.iyo dahabka
Waxaynu ujeedna
Wadanka sudan

Asc wrxm  wbrk

Magacayku waa adam

Halkanina waa  dalsan media

Kusoo dowaada daawadayaaal

muuqaalkeena manta

 

 

Taariikhda Suudaan. waa mid hodan ku ah dhacdooyin iyo ilbaxnimooyin taxan, oo soo bilaabmay tan iyo wakhtiyadii hore, ilaa  maantana wali socota . Waa kuwan qaar ka mid ah, wakhtiyadii ugu muhiimsanaa. ee  soo maray    Sudan:

Suudaan, waxay ku taallaa waqooyi bari ee geeska  Afrika, waxayna ku fadhidaa bed dhan 1,865,813 kiiloomitir. oo laba jibbaaran. Taasi waxay ka dhigaysaa Suudaan, dalka saddexaad ee ugu weyn Afrika, kadib Aljeeriya iyo Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ee Kongo, iyo kan saddexaad ee ugu weyn dunida Carabta, kadib Aljeeriya iyo Boqortooyada Sacuudiga. Waxay sidoo kale kaalinta 16aad kaga jirtaa caalamka, (waxay ahayd, dalka ugu weyn dunida Carabta iyo Afrika ,kahor intii aanu Koonfurta Suudaan ka go’in, sanadkii 2011kii, waxayna xilligaasi  ahayd, dalka tobnaad ee ugu weyn caalamka, iyadoo baaxaddeedu ahayd  ku dhawaad ,2 milyanoo kiiloomitir, oo laba jibbaaran).

Waxay  xuduud  laleedahay  . Chad   iyo Jamhuuriyadda Bartamaha Afrika, dhanka galbeed; Masar iyo Libya . dhanka waqooyi; Itoobiya iyo Ereteriya dhanka bari;  Kenya, Uganda, , iyo Jamhuuriyadda Congo, dhanka koonfur.

 

 

Boqortooyadii Kush: Waxay ka hana qaaday aagga Nubia, magaalooyinkeedii ugu waaweyna waxaa ka mid ahaa, Kerma, Napata iyo Merwa. Qoomiyaddan, ayaa dhistay boqortooyo xooggan, oo ku fidday ilaa Masar, halkaas oo boqorkii  la oran jiray  Piye. uu la wareegay xukunka, oo uu aasaasay Qoyska Shanaad ee Boqortooyadii Masar.

 

Boqortooyadii Merwa: Markii ay ka soo baxeen Masar, waxay degeen magaalada Merwa, oo noqotay caasimadda Boqortooyada Kush. Waxay sidoo kale ku caan baxday, soo saarista birta ,iyo horumarka dhaqanka.

 

Saamaynta diinta

: Caabudida ilaaha "Aamun" ayaa si weyn loogu dhaqmay, sidoo kale waxay heleen, saameyn ka timid dhaqanka Masaarida, halkaas oo ay ka sameeyeen, pyramidooyin  ama ahraam la mid ah, kuwii Masar.

 

 

Boqortooyinkii Masiixiga

: Kadib dumiddii Merwa, saddex boqortooyo  oo Masiixi ah, ayaa laga aasaasay waqooyiga Suudaan; oo kala aha,Nubia, Makuria, iyo Alwa. Boqortooyinkani, waxay caan ku ahaayeen, dhaqanka hodanka ah, iyo xiriirka ay la lahaayeen Boqortooyadi  Biizanta

 

:Imaanshihii Islaamka

:  Diinta Islaamka, waxay   ku faaftay  sudan, qarnigii toddobaad ee miilaadiga , iyada oo sabab u ahay,  ganacsiga ka imanayay  Masar iyo Carabta. Sannadihii dambe, Islaamka wuxuu noqday, diinta ugu weyn ee dalka  sudan.

Diinta Islaamka, waxay soo gashay sudan, xilligii Khaliifkii muslimiinta Cusmaan bin Cafaan, iyo wakiilkiisii u fadiday  Masar, Camr bin Caas, sida ay caddeynayaan qoraallada qadiimiga ah, waxaana ka mid ah heshiiskii Al-Baqt, ee uu la galay Cabdullaahi bin Abii Sarax, reer Nuba, sanadkii 31koobadd  ee Hijriyada, si loo xoojiyo  ganacsiga ka dhexeeya, Masar iyo Suudaan. Waxaa kale oo la sheegay, in heshiiskaasi uu ku jiray, ilaalinta masaajidka Dangula. Waxaa kale oo caan ah, in qoomiyado Carbeed, oo tiro beel ah, ay Suudaan u hayaameen , iyaga oo  dagay, deegaannada baadiyaha ,ee bartamaha iyo galbeedka Suudaan, iyagoo la yimid dhaqanka Islaamka, iyo kan Carbeed. Sidoo kale, hijrooyinka Carabta, waxay bateen xilligii furashada Islaamka  ee  africa, waxaana Suudaan yimid, culumo badan oo Muslimiin ah, gaar ahaan, xilligii fikirka suufiyada uu hanaqaaday, waxaana dalka soo galay dariiqooyin suufinimo  oo Sunniga ah, oo saamayn ballaaran ku yeeshay dalalka ku hareeraysan Suudaan.

 

 

Markii ay hoos u dhaceen, boqortooyooyinkii Masiixiga ah, saameyntoodii siyaasadeedna ay daciiftay, sababo la xiriira hijrooyinkii Carabta iyo fiditaankii Diinta  Islaamka, waxaa Suudaan ka hana qaaday. boqortooyooyin iyo saldannooyiin Islaam ah ,oo leh dhaqan Carbeed ,sida Saldanaddii  boqortooyadii Al-Funj,  sanadkii (1505tii-1820kii) oo caasimaddeedu ahayd Sinnar, iyo Saldanaddii Furka, ee galbeedka  sudan,  sanadkii (1637dii-1875tii), iyadoo xaruntoodu ahayd magaalada  Al-Fashir. Waxaa kale oo jiray, boqortooyadii Takali ee Buuraha Nuba (qiyaastii   sanadkii 1570kii. ilaa dabayaaqadii qarnigii 19aad) iyo boqortooyooyin kale ,sida boqortooyadii Al-Masabat, ee Cordofan, iyo  boqortooyadii Al-Daaju, oo xarunteedu ahayd  Kulwa, ee galbeedka fog ee  sudan , iyo boqortooyadii Al-Baja oo caasimaddeedu ahayd Hajar, oo ku taala bariga  sudan.

 

 

3. Suudaan xilligii Cusmaaniyiinta (1821 - 1885)

 

: Sannadkii 1821dii, Ciidamadii Cusmaaniyiinta, oo uu hoggaaminayey waliigii Masar, Maxamed Cali Baasha, ayaa qabsaday Suudaan. Ujeedadu waxay ahayd ,in laga faa’iidaysto kheyraadka Suudaan, sida dahabka iyo dadka, oo ciidanka loo isticmaalo.

 

: Shacabku  waxay sameeyeen kacdoon ka dhan ah, maamulkii Turkiga, hase yeeshee Cusmaaniyiinta, ayaa haystay dalka muddo sanado ah, iyadoo culaysyo canshuuro ah, iyo xatooyo kheyraadka, ay keeneen, caro dadweyne, oo  aad uweyn.

 

 

4. Kacdoonkii Mahdiga sanadkii (1881 - 1898)

 

: Maxamed Axmed Al-Mahdi. ayaa hoggaamiyay kacdoon ka dhan ah, maamulka Turkiga, isaga oo sheegtay inuu yahay Mahdigii la sugayay. Dacwaddiisa waxay soo jiidatay, Soomaali badan, oo ka xumaa dulmiga iyo cadaadiska Turkiga.

 

: Kacdoonka Mahdiga, ayaa si guul leh, ula wareegay Suudaan, waxaana  laga eryay Turkiga sudan, sandka markuu aha 1885tii, taas oo horseeday, dawlad ku dhisan diinta, oo ay Mahdiyiintu aasaaseen.

 

 

5. Gumeystihii Ingiriiska iyo Masar (1898 - 1956)

 

: Kadib jabkii Dawladdii Mahdiga, Ingiriiska iyo Masar, waxay wadaagaan xukunka Suudaan. Ingiriiska wuxuu qabtay maamulka iyo dhaqaalaha, halka Masar ay lahaayeen kaliya, xukun magac u yaal ah.

 

: Dalka waxaa ka bilowday, dhaqdhaqaaqyo gobonimo doon ah, oo dalbanayay xorriyadda, waxaana soo baxayay xisbiyo siyaasadeed, oo ka soo horjeeday gumaysiga.

 

 

6. Madaxbannaanida (1956)

 

Suudaan, waxay si rasmi ah u qaadatay madaxbannaanida .1-da Janaayo,  sanadkii 1956 dii, kadib heshiisyo iyo cadaadis shacabka ka yimid. Waxaa la aasaasay dawladda cusub, oo uu hoggaaminayay Ismaaciil Al-Azhari ,oo ahaa Ra’iisul Wasaarihii ugu horreeyay.

 

 

7. Xilliga Madaxbannaanida iyo Colaadaha Gudaha

 

: Suudaan, waxay gashay colaad socotay muddo dheer, oo u dhaxaysay waqooyiga iyo koonfurta, taasoo ka dhalatay kala duwanaanshaha diimeed iyo mida  dhaqameed, ee labada dhinac.

 

Heshiiskii Nabadgalyada:  sanadkii 2005tii, waxaa la saxiixay Heshiis Nabadeed, oo soo afjaray dagaalkii sokeeye ee u daxeeyay  waqooyiga iyo koonfurta, taas oo horseeday, afti loogu codeeyay madaxbannaanida koonfurta Suudaan, sanadkii 2011kii, halkaas oo ay ka go’day Suudaan , kadib na  noqotay waddan madax-bannaan.

 

 

8. Dhacdooyinka Casriga ah

 

: Tan iyo madaxbannaanidii, Suudaan waxay la kulantay afgambiyo iyo kacdoonno badan, oo sababay isbeddelo siyaasadeed. Kacdoonkii ugu dambeeyay wuxuu ahaa, kii  Dacay  Bishii December,  sanadkii 2018kii, kaasoo keenay in xilka laga qaado, madaxweyne Cumar Xasan Al-Bashir,  sanadka  markuu ahaa,  2019 kii, oo dalka ka talinayay in ka badan, mudo 30 sano  ah.

 

: Kadib xukunka Al-Bashir, waxaa la sameeyay dawlad ku-meel-gaar ah, hase yeeshee, dalka, waxaa soo wajahay, caqabado siyaasadeed iyo mid  dhaqaale ,oo weli taagan, taas oo keentay, xiisado iyo afgambiyo soo noqnoqda, iyada oo Suudaan wali ku dadaalayso, sidii ay u gaari lahayd, xasillooni iyo maamul dimoqraadiyadeed.

Dhaqaalaha:

Suudaan, waa dal ballaaran oo hodan ku ah, kheyraadka dabiiciga ah; sida dhulka bacrinka ah, xoolaha, macdanta, dhirta, iyo biyaha. Suudaan, waxay  ku tiirsan tahay beeraha, oo ah, ilaha ugu muhiimsan ee dhaqaalaha, taas oo ah 80% howlaha dadka. Sidoo kale, waxay ku tiirsan tahay, warshadaha, gaar ahaan kuwa ku shaqeeya wax soo saarka beeraha.

 

   Gabagabadii  iyo gunaanadkii

 

 

Taariikhda Suudaan, waxay ka tarjumaysaa, halganka ay ummadaasi u soo martay, sidii ay u ilaalin lahayd midnimadeeda, iyo horumar bulsho iyo mid  siyaasadeed.

Intaas ayuu  ku eg yahay muuqaalkeenaa manta

Hadii uu ku cajab kaliyay muuqaalka

Amabaa aad ax uun ka faaiday

Haka ilaawin like ta

Lana wadaag as xaabtaadaa

Nagu soo biir,

Oo kamid noqo.

Bahweynta  nagu xiran

 

Asc wrxm wbrk