Eretria

 

Eretria

Wadan shabaha  kuuriyada waqooyi
Kuna yalaa geeska Africa
kana mid ahaa kuwii ugu  dambeeyay ee xoriyada   ka qaatay
gumaysigii reer yurub
 lana kulmay cuna qabatayn   balaaran
 lehna taariq  adag oo facwayn
 kuna suntah yihiin shacabkiisu
ixtiraamka .nabad jaceylka. Iyo qadarinta
lana wadaaako xuduud  3 kamid ah
kuwa  daca geeska Africa
waxaynu u jeedna  Eritrea

Ascwrxmwbrk

Magaceygu  waa adam

Halkanina waa dalsan media

Kusoodowada  daawadayaal

Muuqaalkeena  manta

Inta aaaanan uguda  galin kahor muqaalka

Waxaan kaaa codsani

Inaad subscribe ta nagu caawisid

Lana wadaagtid asxaabtaada

Like tana ha kailaawin

Gambaleelkana furo

Si ay kuusoo gaaraan

Muuqalaa markii aynuu soo digno

Barteena youtubka

Mahadsanidiin

 

 

Eritrea, waxay  ku taalla Geeska Afrika, waxay leedahay taariikh dheer oo adag, oo ay saamaysay goobta ay ku taal, ee Badda Cas. Waxaa  soo maray boqortooyooyinkii hore ,ee soo kacay, iyo kuwii dhacay, xukunkii gumaysiga, iyo halgan dheer oo loogu jiray madaxbannaanida. Waa tanaa dulmar guud oo ku saabsan taariikhda Eritrea:

 Dalka Eretreya wuxuu ku yaal waqooyiga bari  (geeska Afrika). Ballaciisu waa ku dhawaad 117,600 km². Waxaa ka xigo  danka galbeed  Suudaan,danka  koonfurna  Ethiopia, halka koonfuur bari ay ka xigto  Jabuuti. Waxa uu leeyahay xeeb ka badan 1000 km oo ku taal Badda Cas. Sidoo kale, waxaa jira jasiirado badan,  oo ay ugu muhiimsan tahay  Jasiiradda Dahlak.

 

: Cimiladu waxay u muuqataa mid qabow meelaha buuraleyda ah, iyo mid kulul marka loo eego  meelaha hoose, iyadoo xeebaha ay jirto   Qoyaan  sare. Cimilada buuraleyda waxay isbedeshaa maalintii, iyadoo mararka qaarkood ay qoraxdu shidan tahay, mararka kalena ay daruuro tahay ama roob da'ayo. Dalka wuxuu leeyahay laba xilli roobaad, xilliga dayrta ee inta badan  kada,o dalka iyo xilliga jiilaalka xeebaha.

: Dalkuu  wuxuu ku tiirsan yahay beeraha, xoolaha, kalluumeysiga, iyo macdanta. Inta badan maalgelinta waxay diiradda saartaa, labada waaxood ee macdanta iyo kalluumeysiga. Macdantu waa mid ka mid ah ilaha ugu muhiimsan, sida dahabka, naxaasta, potassium, iyo zincka.

: Dhaqanka iyo hiddaha dalka Eretreya, waxay ku kala duwan yihiin qoomiyadaha iyo caadooyinka, waxayna leeyihiin sagaal qoomiyadood oo ka tarjumaya bulshada, mid walba waxay leedahay luqad gaar  u ah.

: Luqadaha rasmiga ah ee dalku  waa Tigrinya, Carabiga, iyo Ingiriisiga.

: Tirada dadka Eretreya waxay ku qiyaastay in ay tahay ku dhawaad 6 milyan oo qof. Dadka waxay caan ku yihiin nabadda, martigelinta, iyo ixtiraamka waayeelka, haweenka, iyo carruurta. Haweenka Eretreya waxay door firfircoon ka ciyaaraan bulshada, waxayna la wadaagaan ragga hawlaha. Shacabka Eretreya waxay rumaysan yihiin labo diimood,  oo kala  ah Masiixiyada iyo Islaam.

: Nidaamka dalka Eretreya waa nidaam madaxweyne, oo uu hogaaminayo Madaxweyne Isaias Afwerki, oo ah madaxda dalka tan iyo madaxbanaanidii  sanadkii 1991dii.

 

 

Taariikhda Eritrea , waxa dib loogu raaci karaa wakhtiyadii hore, markay ka mid ahayd Boqortooyadii Aksum, oo ahayd mid ka mid ah ilbaxnimooyinkii waaweynaa ee qadiimiga ahaa. Aksum, oo soo ifbaxday intii u dhaxaysay qarnigii 1aad iyo qarnigii 7aad, waxay ku fiday dhulka hadda loo yaqaan woqooyiga Itoobiya iyo Eritrea. Waxay ahayd boqortooyo ganacsi oo awood leh, oo xiriir la lahayd Boqortooyadii Roomaanka,  iyo  Hindiya, sido kale waxay xiriir ganacsi lalaheyd boqortooyadii  Biizanda. Boqortooyadii Aksum, waxay door weyn ka ciyaartay fidinta diinta Masiixiga, , taasoo ah, diinta ugu badan oo  ey   haystaan  Eritrea yaanka  maanta.

 

Ka dib markii boqortooyadii  Aksum hoos u dhacday, Eritrea  waxay  hoos tagtay taliyeyaal maxalli ah, oo kala duwan, laakiin meelaha u dhow Jasiiradda Carabta ,ayaa ka dhigtay meel muhiim ah, oo xiriir la leh ganacsatada Islaamka, iyo boqortooyooyinka. Xilligii dhexe, Eritrea waxaa saameeyey awoodaha Islaamka iyo Masiixiga labadaba, waxaana la isku haystay awoodaha gobolka sida Boqortooyadii Cismaaniyiinta iyo boqortooyadii  Absiiniya ee katalini  jirtay  (Itoobiya).

 

Xukunkii Gumaysiga (Dabayaaqadii Qarnigii 19aad iyo Bilowgii Qarnigii 20aad)

 

Taariikhda casriga ah ee Eritrea, waxay bilaabantay gumaysigii Yurub ee dabayaaqadii qarnigii 19aad. Ka dib "Orodkii Afrika," Talyaanigu, wuxuu Eritrea ka dhigtay  lahaaystayaal ama gumeysi sannadkii 1890, taasoo calaamad u noqotay bilowgii sanado badan oo Yurub xukunkeedu lahaa. Maamulka gumeysiga Talyaaniga wuxuu bilaabay, horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha, sida tareennada iyo wadooyinka, laakiin sidoo kale waxay ku soo rogeen siyaasado adag ,sida mid  dhaqaale iyo mid  bulsho ba , oo lagu dabaqi jiray dadka deegaanka.

 

Intii lagu jiray Dagaalkii Labaad ee Adduunka, Ingiriisku wuxuu ku jabiyay Talyaaniga Bariga Afrika, Eritreena waxay hoos timid maamulkii Ingiriiska, laga soo bilaabo 1941tii  ilaa 1952dii. Xilligii Ingiriiska waxaa ka dhacay isbeddelo siyaasadeed iyo bulshadeed, oo ay ku jiraan kororka dhaqdhaqaaqyada waddaniyiinta ee u ololeynaya madax-bannaanida Eritrea.

 

 

 

Sannadkii 1952dii, iyadoo ay jirto cadaadis caalami ah, Eritrea waxaa la midoobay Itoobiya, iyadoo loo oggolaaday xoriyada  taas oo loo marayo qaraar Qaramada Midoobay  ay soo saartay. Si kastaba ha ahaatee, dawladda Itoobiya, oo uu hoggaaminayey Boqor Haile Selassie, waxay si tartiib tartiib ah u burburisay is-maamulkii Eritrea .waxayna si buuxda u gumeysatay Eritrea  sannadkii 1962dii. Tani waxay dhalisay dagaal 30 sano socday, oo loogu jiray madax-bannaanida Eritrea, oo ay horseedeen Jabhaddii Xoreynta Eritrea (ELF) iyo Jabhadda Shacabka Eritrea ee Xoreynta (EPLF), oo noqotay dhaqdhaqaaq midaysan oo guulo ka keenay halganka.

 

Dagaalkii Xoreynta Eritrea. wuxuu ahaa mid lagu tilmaami karo dagaal adag .oo ay ku dhinteen dad badan, iyadoo kumannaan Eritrean ah ku naf waayeen. EPLF, oo uu hoggaaminayey Isaias Afwerki, waxay adeegsadeen xeelado dagaal. oo jabhad ah. si ay u wiiqaan ciidammadii Itoobiya. Halganka madaxbannaanida  Eritrea waxay  guul ka gaartay sanadihii 1980-meeyadii, markii Itoobiya ay la kulantay xasilooni-darro gudaha ah iyo in ciidankeeda uu daciifay, taasoo ay  usii dartay. abaaro iyo xasilooni darro siyaasadeed.

 

Sannadkii 1991dii, ka dib markii uu dhacay xukunkii Derg ee Itoobiya, ee uu hoggaaminayey Mengistu Haile Mariam, EPLF waxay la wareegtay Eritrea. Afti ay Qaramada Midoobay kormeertay, ayaa la qabtay sannadkii 1993dii, taasoo Eritreanku u codeeyeen madaxbannaanida si aqlabiyad leh, waxaana si rasmi ah loo aqoonsaday Eritrea, inay tahay dal madax-bannaan.

 

Ka dib markii ay xoroobeen, Eritrea waxay ku jirtay waqti kooban, oo rajo iyo dib-u-dhis qaran ah. asyas Afwerki ayaa noqday madaxweynihii ugu horreeyay ee dalka, wuxuuna weli ku jiraa xukunka ilaa maanta. Si kastaba ha ahaatee, xilligii madaxbannaanida ka dib .waxaa calaamadeeyay cadaadis gudaha ah, go'doon siyaasadeed, iyo colaad sii socotay.

 

Sannadkii 1998dii , muran xuduudeed oo ka dhashay Itoobiya ayaa horseeday, Dagaalkii Eritrea iyo Itoobiya sanadkii (1998dii– ilaa2000 kun), kaas oo sababay kumannaan dhimasho ah, isla markaana ka tagay xadka oo xaalad murugsan ku jiray sanado badan. Inkastoo heshiis nabadeed la saxiixay sannadkii 2000, xiriirka labada dal ayaa ahaa mid colaad leh .ilaa 2018kii, markii heshiis nabadeed la dhexdhexaadiyay, taas oo keentay dib u soo celinta xiriirka diblomaasiyadeed.

 

Eritrea waxaa laga yaqaanaa bulsho ciidaneysan oo aad u sarreysa, iyadoo ay waajib tahay in muwaadiniintu qaataan tababarka ciidamada, kaas oo qaadan kara waqti aan la cayimin. Tani waxay ahayd mid ka mid ah sababaha ugu waaweyn ee sababay qax badan oo Eritrean ah, oo u baxsaday dibadda, sababo la xiriira duruufaha nololeed ee adag, xorriyadda la’aanta, iyo adeega qaran oo aan la cayimin.

 

In kasta oo ay jiraan caqabado badan, Eritrea waxay fulisay dhowr mashruuc oo horumarineed, gaar ahaan dhanka kaabayaasha dhaqaalaha, iyo daryeelka caafimaadka, waxaana ka jirta dowlad si weyn u daneeya  oo gacanta ku haysa dhinacyada nolosha oo dhan.

 

Nidaamka siyaasadeed ee Eritrea, waxaa ku badan xisbiga Shacabka Dimoqraadiga iyo Cadaaladda  ee looso kaabsho (PFDJ), oo ah kii bedelay EPLF, waxaana dalka ka jira mucaarad rasmi ah iyo saxaafad xor ah toona. Ururrada xuquuqda aadanaha ayaa si joogto ah u dhaleeceeya dowladda .sababo la xiriira siyaasadaha kalitaliska ah .iyo caaburinta dadka.

 

Caalam ahaan, Eritrea waxay la yeelatay xiriiro  adag derisyadeeda iyo dunida inteeda kale. Waxa ay wajahday cunaqabatayn iyo go’doon. sababo la xiriira ku lug lahaanshaha khilaafaadka gobolka iyo siyaasadaha gudaha. Si kastaba ha ahaatee, heshiiskii nabadeed ee la galay Itoobiya. sanadkii 2018kii wuxuu furay bog cusub, isagoo rajo geliyay isku-dhafka gobolka iyo dib-u-habaynta gudaha.

 

Gabagabo

 

Taariikhda Eritrea waa mid ka turjumaysa adkaysi iyo halgan, laga soo bilaabo ilbaxnimooyinkeedii hore ilaa dagaalkii dheer ee ay ugu jirtay madax-bannaanida. Inkastoo waddanku gaadhay madax-bannaanidiisa, haddana wuxuu weli wajahayaa caqabado siyaasadeed iyo bulsho oo waaweyn. Mustaqbalka Eritrea wali lama hubo, iyadoo hoggaamiyeyaasha, dhaqaalaha, iyo xidhiidhka goboleedba door weyn ka ciyaaraya qaabeynta waddada soo socota.

Asc wrxm  wbrk